Senet-i İttifak

 Osmanlı’nın Hukuk Devleti statüsüne ilk adımı ve Orhan Aldıkaçtı tarafından Osmanlı Magna-Carta’sı olarak adlandırılan olay; Senet-i-ittifak’dır.  Osmanlı İmparatorluğu İlber Ortaylı’nın deyimiyle 18. Yüzyıla çok hızlı girer. Osmanlı’da bazı yapısal sorunların olduğunu bir önceki postta belirttiğim gibi 3. Selim fark eder fakat Nizam-ı-ceddiye reform girişimi, Kabakçı Mustafa isyani ile canına maal olur ve Sultan feci biçimde öldürülür. Bir sonraki Padişah olan 2. Mahmut tahta geldiğinde(arada IV mustafa da var ama mustafanın akıl sağlığı yerinde olmadığından onu saymadım) ise 3. Selim’in sıkı destekçisi Rusçuk ayanı Alemdar Paşa’yı Sadrazam’ı olarak seçer. Ayan demek Osmanlı derebeyi demektir. Alemdar Paşa, Osmanlı’da merkezi otorite üzerinde ciddi bir yapısal sorun olduğunu ve Merkezin diğer Ayanlar üzerinde etkisi olmadığını görür, zira cidden de Başkentin etkisi Üsküdar’ı geçmemekte, Bölgeler rüşvet ile bölgeleri yöneten Ayanlar tarafından hükmedilmekte, reaya(osmanlıca proleterya) da onlar tarafından ezilmekteydi. Aslında Alemdar Paşa kendisi de bir Ayan olduğu için duruma çok hakimdir. Alemdar Paşa da Ayanları, merkezin yeniden etkisine almak ve feodal yapıyı uzlaşmaya sağlamak için onları(tüm etkili ayanları) Meşveret-iAmme adında bir toplantıya çağırır. Katılanların sayısı tam bilinmemekle birlikte Bernard Lewis, tüm davet edilenlerin 2/3’ünün iltimat edip katıldığını iddia eder. Senet-i-ittifak 8 maddelik bir sözleşmedir, burada kimi madde merkezin, kimi madde ayanların lehinedir. Adaletsiz vergiler, yargılamadan idam gibi uygulamalara karşı önlemler alınır fakat objektif bakarsak Merkezin daha kazançlı çıktığı anlaşılmaktadır. Sİ’deki sözleşme ve bağlanmalar, cezai yaptırımlarla güvenceye alınmaz, daha ziyade manevi güvenceler(Allah’a ve Peygambere yemin) mevcuttur. Bu sebepten dolayı tam anlamıyla Batı Liberal hukuku gibi bir olgudan bahsetmek tam uygun değildir. Fakat şu da önemlidir ki 2. Mahmut ilk başta bunu onaylamak istemez, burada Bahri Savcı şöyle bir açıklama getirir:”Birincisi, Padişahın o güne kadar Tanrı’dan aldığı iktidarını yer yüzü güçlerine(ayanlar) dayandırmak zorunda kalmış olmasıdır. Bu, egemenliğin kaynağının gökten inişini, sırf Tanrısal olmaktan çıkıp bir ölçüde “beşerileşmesi”ni ifade eder.” Yani Sened-i-ittifak, Osmanlı tarihinde Mutlak teokratik Monarkın ilk kez mutlak gücünü yer yüzündeki güçlere dayandırması, ve ilk kez bir Osmanlı monarkının böyle büyük bir taviz vererek, Ayanları tanımasını gösterir. Bu sebepten dolayı 2. Mahmut bunu Alemdar Paşanın ısrarlarıyla zar zor imzalamak durumunda kalır. Peki senet-ittifak uygulanır mı? Hayır. Sözleşmeden 4 hafta sonra Alemdar Paşa öldürülür ve 2. Mahmut direk Sİ’yi feshederek, Ayanlara karşı “hodri meydanı!” Der gibi hepsine karşı uzlaşmacı tavır izlemek yerine saldırgan bir tutum izler. Alemdar paşa’nın aksine uzlaşmak yerine tüm büyük Ayanları askeri güç aracılığyla ortadan kaldırır, ve merkezi otoriteyi kılıç kalkan ile sağlar. Aslında Alemdar paşa kendisi Ayan olduğundan düşmancıl bir tavır takınmak yerine uzlaşmacıl tavrı seçmenin daha iyi olacağına inanmaktaydı, 2. Mahmut’un aksine. Fakat tabi 4 hafta sonra öldürülür ve 2. Mahmut merkezi otoriteyi kılıç kalkanla sağlar ve  ünlü 2. Mahmut reformları için oluşan ortam, merkezi otoritenin gücü, atmosfer de böyle oluşturulur. Halil İnalcık, Senet-i-ittifakı feodalizmin meşrulaştırılması olarak görür ve Modern Devlet Anlayışına bir hakaret olarak değerlendirir, fakat Bülent Tanör, bunu Teokratik mutlak monarşinin(4 haftalık olsa bile:) ) ilk kez sınırılandırılması, hukuksuz vergiler gibi uygulamaların önüne geçilmesi gibi husuların olmasından dolayı bunu Hukuk Devlet olgusuna ilk adım olarak görür, Zira Magna Carta da aslında feodal güçlere karşı verilmiş bir taviz olmakla beraber zamanla Batı Liberal hukukunun doğuşuna tabiri caizse “ebelik” yapmıştır. Senet-i-ittifak bence ölü doğan bir belge olması ve sadece 4 hafta hayatta kalabilmesine rağmen çok önemli bir olaydır, çünkü belirtildiği gibi Osmanlı Tarihinde ilk Hukuk Devlet girişimi olarak değerlendirilebilir.

Alp Buğdaycı, Mart 2021

Kaynaklar: 

İlber Ortaylı, İmparatorluğun en uzun 100 yılı

Bülent Tanör, Türk-osmanlı anayasal gelişmeler

Halil İnalcık, “Senedi İttifak”

Orhan Aldıkaçtı, Anayasa hukukumuzun gelişmesi

Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu